Çek Nedir?

Türk Ticaret Kanununa göre düzenlenen, bir bankaya hitaben yazılan ve ödeme aracı olarak kullanılan kıymetli evrak türüdür. Çek uygulamada en çok kullanılan kambiyo senetlerindendir. Çünkü çek adeta para yerine geçen bir ödeme aracının olmasından ötesinde, poliçe ve bonoya göre merkezinde bir banka olmasından dolayı piyasa hayatında da daha güvenilen bir kambiyo senedidir.

ÇEKİN İKTİSADİ VE HUKUKİ NİTELİĞİ

Çek iktisadi açıdan poliçe ve bononun aksine bir ödeme aracıdır. Bu nedenle de çekin bir borcun ifası için verildiği karine kabul edilir. Böylece diğerleri ile kıyaslandığında çek para yerine geçen ve ona en yakın kambiyo senedidir.

Çekin hukuki niteliği ise bir havale işlemidir. Burada düzenleyen ile muhatap banka arasında gerçekleşen ve banka ile düzenleyen (keşideci) arasında hüküm doğuran bir çek anlaşması yapılır. Çek anlaşması ile düzenleyen lehtara olan borcunu ödeme işini bankaya havale eder. Bununla birlikte düzenleyen ile banka arasında anlaşma olmaması veya çekin karşılığının olmaması bankanın çek bedelini ödemesine engel teşkil etmez.

ÇEKİN UNSURLARI

Çekin Zorunlu İçeriği

A)Türk Ticaret Kanunu Açısından:

TTK’nin 780. maddesinde çekin TTK açısından geçerlilik koşullarına yer verilmiştir.

1 ) Senet Metninde ’’Çek’’ Kelimesinin Yer Alması:

Senet metninde çek kelimesinin yer alması zorunlu unsurlardan sayılmıştır. Eğer senet Türkçeden farklı bir dilde yazılmış ise o dilde çek karşılığı olarak kullanılan kelime yer almalıdır. Bununla birlikte diğer unsurların bulunup, sadece çek sözcüğünün olmaması durumunda ne olacağı ise kanunumuzda düzenlenmemiştir.

2 ) Kayıtsız ve Şartsız Belli Bir Bedelin Ödenmesi için Havale:

Bir çek para alacağı içermek zorundadır. Bu para borcunun da mutlaka kayıtsız şartsız havaleyi içermesi gerekir. Para borcunun havalesinin şarta bağlanması çeki sakatlar. Eğer bedelin ödenmesi için bir şarta bağlanmışsa bu senet kambiyo vasfını taşımaz.

3 ) Muhatabın Ticaret Unvanı:

Türk hukukunda çekte sadece bankalar muhatap olabilir ve bu bankanın da mutlaka ticaret unvanı yer alması gerekir.

4 ) Ödeme Yeri:

Çekte ödeme yeri özellikle ibraz süreleri açısından önemlidir. Ödeme yerinin il, ilçe ve köy olarak gösterilmesi gerekir. Bununla birlikte ödeme yerinin gösterilmemiş olması hemen geçersizlik sonucunu doğurmaz. Kanunumuza göre çekte açıklık yoksa muhatabın ticaret unvanının yanında gösterilen yer ödeme yeri sayılır. Eğer muhatabın unvanının yanında birden fazla yer gösterilmiş ise çek ilk gösterilen yerde ödenir.

5 ) Düzenleme Tarihi ve Yeri:

Çekin nerede düzenlendiğinin yeri il veya ilçe olarak belirtilmelidir. Düzenleme yeri alternatifli koşul olup, gösterilmemiş ise çek düzenleyenin adı yanında yazılı olan yerde çekilmiş sayılır.

Düzenleme tarihi ise son derece önemli ve alternatifsiz şekil koşuludur. Tarihin önemli olmasının sebebi ibraz sürelerinin işlemeye başlamasından dolayıdır. Bu tarihin mantıken mümkün olması gerekir. Ancak çekin ileri bir tarihe yazılması geçerliliğini etkilemez.

6 ) Düzenleyenin İmzası:

Düzenleyenin kendi el yazısı imzasının çekte yer alması gerekir.

7 ) Banka Tarafından Verilen Seri Numarası ve Karekodu:

Kanun koyucunun özellikle çekte seri numarası ve karekodun belirtmesinin sebebi çekin piyasadaki güvenirliğinin artırılması ve çek ilgililerinin daha önce de çekle ilgili olarak ’’karşılıksızdır’’ işlemi yapılmasına neden olan suçun işleyip işlemediğinin sistem üzerinden görülmesi ve sahte çeklere karşı koruma sağlamasıdır.

Gerçekten de çek alacaklıları ellerinde bulunan çek ile çek hesabı sahibine ve bu çeki düzenleyenlere ilişkin verilere karekod aracılığıyla erişim sağlayabilirler.

B ) 5941 Sayılı Çek Kanunu Açısından:

Bir çek defterinin yaprağında:

● Çek hesabının numarası

● Çek hesabının bulunduğu banka şubesinin adı,

● Çek hesabı sahibi gerçek kişinin adı ve soyadı, tüzel kişinin adı,

● Çek hesabı sahibi gerçek veya tüzel kişinin vergi kimlik numarası,

● Çekin basıldığı tarih

● Çek hesabı sahibi gerçek kişi ise TC kimlik numarası tüzel kişilerde ise varsa MERSİS numarası

● Çek hesabı sahibi ile düzenleyenin farklı kişiler olması halinde ayrıca düzenleyenin TC kimlik numarası yer alması gerekir.

ÇEKE KONULABİLECEK İHTİYARİ KAYITLAR

Çekte lehtarın belirtilmesi ihtiyari bir kayıttır. Eğer bir çekte lehtar gösterilmemiş ise çek, hamiline yazılı sayılır ve bu çekin devri alacağın temliki yoluyla gerçekleşir.

Yabancı ülke parası ile keşide edilen çeklerde aynen ödeme kaydı konularak ödeme bilfiil o para üzerinden sağlanabilir.

Düzenleyenin koyduğu ciro yasağı çeki nama yazılı hale getirir.

Ciranta koyacağı ciro yasağı ile kendisine başvuruyu poliçelerdeki gibi engelleyebilir.

ÇEKE KONULAMAYACAK KAYITLAR

● Anapara faiz şartı

● Rehin cirosuna dair kayıt

● Muhatabın kabul beyanı

Bu kayıtlar çeke yazılamaz. Herhangi bir şekilde yazılmış olsa da bu kayıtlar yazılmamış sayılır.

Bununla birlikte muhatabın cirosu da batıldır.

Bunlara ek çeke konulan vade kaydı da yazılmamış sayılır.

ÇEKİN TEDAVÜLÜ

DEVİR AÇISINDAN ÇEKLER

1) Emre Yazılı Çekler ve Devir:

Çek kanunen emre yazılı olduğu için devir usulü esas itibariyle cirodur. TTK ’ye göre ’’emre yazılı ’’ kaydıyla veya bu kayıt olmadan belli bir kişiye ödenmek üzere düzenlenen çek emre yazılı çektir. Ciro yapılış amacına göre tahsil, temlik ve rehin cirosu olarak ayrılır. Çekte ise sadece tahsil ve temlik cirosu mümkündür.

Çekteki kabul yasağının bir yansıması olarak muhatap banka kendi üzerinde çekilmiş bir çeki ciro edemez. Bununla birlikte muhatap bankanın başka bir banka üzerinde çekilmiş çeki ciro edip başvuru borçlusu sıfatını kazanmasına engel yoktur.(çek kredisi)

TTK ’ de muhatabın cirosu batıl, muhatap lehindeki ciroyu ise makbuz hükmünde saymıştır. Eğer muhatabın birden fazla şubesi varsa ve ibraz da çekin üzerine çekildiği şubeden başka bir şubeye yapılmış ise bu şube lehine yapılan ciro makbuz hükmünde değildir.

2) Nama Yazılı Çekler:

Kanunen emre yazılı olan senetler iradi olarak nama yazılı hale getirilebilir. Çekin üzerine yazılacak menfi emre kaydı veya düzenleyenin koyacağı ciro yasağı çeki nama yazılı hale getirir. Emre yazılı değildir kaydıyla veya buna benzer bir kayıtla belirli bir kişiye keşide edilen çek nama yazılıdır ve bu çek ancak alacağın temliki yoluyla devredilebilir.

3 ) Hamiline Yazılı Çekler:

TTK ‘ye göre belirli bir kişi lehine ’’veya hamiline’’ kelimelerinin veya buna benzer başka bir kelimenin eklenmesiyle düzenlenen çek hamiline yazılı çek sayılır.

Yine bir başka maddede ise kimin lehine düzenlendiği gösterilmemiş olan bir çekin yine hamile yazılı çek olacağı ifade edilmiştir. Hamiline yazılı bir çekin ciro yoluyla devredileceği öngörülmüştür.

Diğer yandan hamiline yazılı çekin cirosu çeki kesinlikle emre yazılı hale getirmez. Sadece ciro işlemini yapan ciranta başvuru borçlusu sıfatını kazanır.

ÇEKTE AVAL

Aval kambiyo senetlerine özgü kişisel bir kefalettir. Aval çekte yer alan ve çek ile borç altına giren gerçek veya tüzel kişinin lehine çek bedelinin ödenmemesi durumunda bedelin tahsili için üçüncü bir kişiye başvurma taahhüdüdür.

Çekin ödenmesinin kısmen veya tamamen aval yolu ile temin edilmesi mümkündür. Bu teminatın muhatap hariç olmak üzere üçüncü bir kişi veya çek üzerinde imzası bulunan bir kimse tarafından verilmesi gerekir.

ÇEKİN ÖDENMESİ

Bir çekin ödenmesi için çekte yazılı ödeme yerinde muhatap bankaya ibraz edilerek ödeme gerçekleştirilir.

Çekler görüldüğünde ödenecek senetlerdir. Buna aykırı herhangi bir kayıt yazılmamış hükmündedir. Kanuna göre düzenleme günü olarak gösterilen günden önce ödenmek için ibraz olunan bir çek ibraz günü ödenir.

ÇEKİN İBRAZI

Çekte ödeme süreci ibrazla başlar. Bir kıymetli evrak olarak çek ibraz senetlerindendir.

Muhatap Bankaya İbraz:

Çek esasen çekte yazılı muhatap bankaya veya şubesine ibraz edilir. Çekin karşılığı varsa banka bunu öder; hamilden de çeki kendisine ciro etmesini ister. Banka düzenleyenin hesabından çek bedeli kadar miktarı düşer.

Bununla birlikte hesapta kısmı karşılık olsa bile banka bunu ödemek zorundadır.

Muhatap Bankanın Başka Şubesine İbraz:

Çek genel olarak muhatap bankanın çekte yazılı şubesine ibraz edilir. Fakat böyle bir zorunluluk olmayıp muhatap bankanın başka şubesine ibraz edildiğinde hamilin vergi kimlik numarası saptandıktan sonra ödenir.

Çek hesabı açılmış olan şube dışında başka bir şubeye ibraz edilen çek, o şubece karşılığı sorulmak suretiyle ödenir.

Takas Odasına İbraz:

Çekler faaliyette bulunan takas odalarına ibraz edilerek normal olarak yapılan ibrazın bütün sonuçlarını doğurur. Çekin bir takas olarak ibrazı ödeme için ibraz yerine geçer.

Takas odaları aracılığıyla ibraz edilmiş çekler için kısmi ödeme yapılmaz.

Takas odalarına yapılan ibrazda çekin hesapta yeterli karşılığının olmadığı belirlenmesi halinde banka tarafından hesapta bulunan kısmi karşılık tutarı çeki ibraz eden hamil lehine on beş gün süreyle bloke edilir.

ÇEKTE İBRAZ SÜRELERİ

Çekin, çekte yazılı düzenleme tarihinden itibaren hesaplanacak olan yasal ibraz süresi içinde muhatap bankaya ödenmesi için ibrazı gerekir.

İbraz süreleri niteliği itibariyle hak düşürücü süreler olup değiştirilmesi mümkün değildir.

a ) Düzenleme ve Ödeme yeri aynı yerde ise:

Çekin düzenlendiği yer ile ödeme yeri aynı yer ise muhatap bankaya on gün içinde ibrazı gerekir.

b ) Düzenleme ve Ödeme Yeri Farklı İse:

Düzenleme ve ödeme yeri farklı yerde ise ibraz süresi bir aydır.

c ) Düzenleme ve Ödeme Yeri Farklı Ülkelerde Fakat Aynı Kıtada İse:

Ödeneceği ülkeden başka bir ülkede düzenlenen çek, düzenleme yeri ile ödeme yeri aynı kıtada ise ibraz süresi bir aydır.

d ) Düzenleme ve Ödeme Yeri Farklı Ülke ve Kıtalarda İse:

Ödeneceği ülkeden başka bir ülkede düzenlenen çek, düzenleme yeri ile ödeme yeri ayrı ayrı kıtalarda ise muhataba ibraz süresi üç aydır.

e ) Akdeniz’e kıyısı olan Ülkeler Bakımından Getirilen İstisna:

Bir Avrupa ülkesinde düzenlenip de Akdeniz’e sahili bulunan bir ülkede ödenecek olan ve aynı şekilde Akdeniz’e sahili olan bir ülkede düzenlenip bir Avrupa ülkesinde ödenmesi gereken çekler aynı kıtada düzenlenmiş ve ödenmesi şart kılınmış sayılır yani ibraz süresi bir aydır.

Yukarıda belirttiğimiz maddelerde ibraz süreleri çekte yazılı düzenleme tarihinin ertesi günü işlemeye başlayacaktır.

Çek ileri tarihli olsa bile önemli olan çekte yazılı düzenleme tarihidir. On gün, bir ay ve üç aylık süreler çekte yazılı düzenleme tarihine göre hesaplanır.

ÇEK HUKUKUNDA ÖNEMLİ NOKTALAR

● Hamil ibraz süresi içinde çeki ibraz etmediğinde çekin kambiyo senedi niteliği ortadan kalkar. Böyle bir çek artık delil başlangıcı kabul edilir.

● Düzenleyenin belli koşullarda cayma hakkı olup bu cayma hakkı ibraz süresi geçtikten sonra hüküm ifade eder.

● İbraz süresi geçtikten sonra yapılan bir ciro ancak alacağın devri sonuçlarını doğurur.

● İbraz edilen çeklerde zamanaşımı süresinin başlangıcı da ibraz süresinin bitiminden itibaren üç yıldır.

● Çeklerde ödememe protestosu çekilmek isteniyorsa, bunun ibraz süresi bitmeden yapılması gerekir.

MUHATAP BANKANIN ÖDEMESİ

Usulüne uygun zamanında sahte veya tahrif edilmemiş bir çek bankaya ibraz edildiğinde banka ödeme yapmak zorundadır. Bununla birlikte;

a ) Çekin karşılığının hesapta bulunmasına rağmen hamiline ödenmesinin geciktirilmesi,

b ) Kanunen ödemekle yükümlü olduğu miktarın hamile ödenmesinin geciktirilmesi hallerinde çek hamiline her geçen gün için binde üç gecikme cezası öder.

Muhatap bankanın ödemekle yükümlü olduğu tutar dahil kısmi ödemenin hamil tarafından kabul edilmemesi halinde karşılıksızdır işlemi yapılır ve ibraz tarihi ödememe nedeni çekin üzerine yazılır.

ÇEKİN ÖDEME ŞEKİLLERİ

Bankaya ibraz edilen çek normal koşullarda nakden hamile ödenir. Ancak bazı durumlarda farklı ödeme usulleri benimsenmiş olabilir.

a ) Çizgili Çek

Genel ve Özel Çizgili Çek

İki çizgi arasına hiçbir işaret konulmamış veya ’’banka’’ sözcüğü ya da buna benzer bir ibare konmuş ise çek genel olarak çizilmiştir.

Bununla birlikte eğer çek iki çizgi arasına belli bir bankanın adı yazılmış ise özel çizgili çektir. Genel çizgi özel çizgiye dönüştürülebilir fakat özel çizgi genel çizgiye dönüştürülemez. Çizgilerin veya yazılan banka adının silinmesi hükümsüz sayılır.

Çizgili çekte ödeme nakden yapılır. Genel olarak çizilen bir çek muhatap tarafından ancak bir bankaya veya muhatabın müşterisine özel olarak çizilen çek ise muhatap tarafından adı gösterilen bankaya veya bu banka muhatap ise onun müşterisine ödenebilir.

b ) Mahsup Çeki

Hesaba geçirilmek üzere düzenlenen bu çek para yerine geçer. Özellikle büyük meblağlı çeklerde karşımıza çıkar.

Bir çekin nakden ödenmesi yasaklanabilir. Bu durumda hamile nakdi ödemede bulunulmaz. Bir çekin düzenleyeni veya hamili çekin ön yüzüne ’’hesaba geçirilecektir’’ kaydını veya buna benzer bir ibare yazarak çekin nakden ödenmesini yasaklayabilir. ’’Hesaba geçirilecektir’’ kaydının çizilmesi hükümsüzdür.

Hesaba geçirilmek üzere çekilen bir çekin hamili muhatap iflas etmiş veya bir ilamla ispatlanmamış olsa bile ödemelerin tatil etmiş veya aleyhine yapılan herhangi bir icra takibi semeresiz kalmış ise çek bedelinin nakden ödemesini muhataptan isteyebileceği gibi muhatabın bundan kaçınması halinde başvuru hakkını da kullanabilir.

ÇEKTE BAŞVURU HAKKI

Çekte var olan kabul yasağı yüzünden bilindiği üzere çekin asli bir borçlusu yoktur. Çekte sadece başvuru borçluları vardır. Çekin karşılığı kısmen veya tamamen bulunmadığında hamil, düzenleyen, cirantalar ve varsa bunların avalistlerine başvurulabilir. Bunlar müteselsilen sorumludur

.

Başvuru hakkının doğması için çekin yetkili hamil tarafından süresinde muhatap bankaya ibraz edilmesine rağmen çek karşılığının kısmen veya tamamen bulunmaması gerekir.

Çekte başvuru haklarının kullanımı protesto çekilmesiyle oluşur. Bu işlem ibraz süresi geçmeden yapılmalıdır. Ancak ibraz son gün yapılmış ise protesto takip eden ilk iş gününde yapılabilir.

Hamilin başvuru hakkı kapsamında hamil;

a ) Çekin ödenmemiş olan bedelini,

b ) İbraz gününden itibaren bu tutarın faizini (temerrüt faizini),

c ) Protestonun veya buna denk olan belirlemenin ve gönderilen ihbarnamelerin giderleri,

d ) Çek bedelinin binde üçünü aşmamak üzere komisyon ücretini isteyebilecektir.

Ödeyen Başvuru Borçlusunun başvurusu kapsamında;

a ) Ödemiş olduğu tutarın tamamını,

b ) Ödeme tarihinden itibaren bu tutarın faizini,

c ) Yaptığı giderleri ve

d ) Çek bedelinin binde ikisini aşmamak üzere komisyon ücretini isteyebilir.

Çeklerde zamanaşımı süresi hamilin cirantalarla düzenleyen ve diğer çek borçlularına karşı sahip olduğu başvuru hakları ibraz süresinin bitiminden itibaren üç yıl geçmekle zamanaşımına uğrar.

ÇEKTE KARŞILIKSIZDIR İŞLEMİ YAPILMASI

Çekle ilgili karşılıksızdır işlemi yapılmasına sebebiyet veren kişi hakkında hamilin şikayeti üzerine her bir çekle ilgili olarak bin beş yüz güne kadar adli para cezasına hükmolunur. Ancak hükmedilecek adli para cezası çek bedelinin karşılıksız kalan miktarından az olamaz.

Mahkeme ayrıca çek düzenleme ve çek hesabı açma yasağına, yasağın bulunması halinde bu yasağın devamına hükmeder. Bu suçun oluşması için;

● Şeklen geçerli bir çek olması

● Çekin süresinde muhatap bankaya ibraz edilmiş olması

● İbraz edildiği anda çekin karşılığının kısmen veya tamamen bulunmaması gerekir.

Bu suçtan dolayı açılan davalar icra mahkemesince görülür.